لەسەر جوگرافیا و میژوو و ژیان و داب و نەریتی کلتوری گوندەکەمان بەنامە پەیوەندیمان بە کاک(فاخیر حاجی احمد)ەوە کرد کەبەڕیزیان بۆ ماوەی(10)ساڵ زیاتر ئەنجومەنی گوندەکەمان بوو بۆ ئاشنا بوون لەمیژوو و جوگرافیای چەند پرسیارێکمان له به‌ڕێزیان کرد.
پرسیار/ شوێن و جوگرافیای گوندەکەمان چۆن هەڵکەوتووه؟
وەڵام/ گوندی کانی لەلە کەوتۆتە کەناری زێی بچووک لای ڕۆژهەڵاتی گوندەکە دەکەوێتە ســـنوری گه‌رمک و بەرامبەر گوندی جگیلە، لای باشور سنوری کەوتۆتە بەرامبەر گوندەکانی (ئیلنجاغ، کانی ڕەش، مەرزیخەی ژوور و خوار، عمدۆن) لای ڕۆژئاوای کەوتۆتە سنوری گوندی ئۆمەرگومەت و ناحیەی سێگردکان، لای باکوری کەوتۆتە سنوری گوندی گۆرقەرەج و بەشێکی گەرمک، لە (مانگی7ی ساڵی 2004) ئەوکاتە ئەنجومەن بووم لیژنەیەک ئەگەر هەڵە نەبم لەفەرمانگەی بەڕێوەبەرایەتی کشتوکاڵی هەولێرەوە هاتبوون لەکانی لەلە هاتنە لای من ووتیان لەسنوری کانی لەلە چەند خانووی هاوینە و کەپر و کۆتان هەیە لەسەر نەخشەی دەینوسین دیاری دەکەین، ئەوکات چووینە شیو وەزەن دیار ڕووباری کۆیە، مێزیکی سێ پایان پێ بوو کردیانەوە و نەخشەکەیان لەسەر دانا. لەپردە کە بەخوارەوە هەرچی کەپرو کۆتان وخانووی هاوینە هەبوو نوسیان، ووتیان لەسەر نەخشە لە پردەكه تاوه‌كو سەرزێ سنوری کانی لەلەیە، ووتم کاکە ئەم زەویان هی (ئۆمەرگومەت)ه، ئەوانیش ووتیان لەنەخشە سنوری کانی لەلەیه له زەوی هەرگوندێک بێت. بەڵام بەپێ نەخشە سنوری کانی لەلەیە، پرسیارم لێکرد ووتم سنوری کانی لەلە دەکەوێتە کوێ ؟ ئەوانیش ووتیان لەسەرچیاکەوە تا دەگاتە جادەی قیر تا دەگاتە پردەکە لەوێشەوە بۆ گردە شمشێرە و دەپەڕێتەوە کۆتانی حاجی عمر لەوێشەوە دیار ودیار تاکو نزیک بەنزیخانەی سێگردکان بۆ جەردیس سنوری کانی لەلەیە، ئەو زەویانەی لەسنورەکەتان بەدەستی خەڵکی گوندی ترەوەیە فرۆشراوە تەنها زەویەکە مڵکی ئەو کەسەیە کە کڕیویە نەخشەی گوندەکەی پێ ناگۆڕدێ، مرعەکەشی واتە زەوی میری هی گوندەکەیە نەک ئەوکەسەی زەویەکەی کڕیوە ئەمە قسەی ئەولیژنەیە بوو هەق نیە کەس بە حەساسیەت و تەشەنوج وەریگرێت..
پرسیار / گوندی كانی له‌له چەند دوورە لە تەق تەقەوە ؟
وەڵام/ پێشەکی باپێت بڵێم کانی لەلە کەوتۆتە ڕۆژ ئاوای تەق تەق لەڕووی ئیدارییەوە سەر بە ناحیەی تەق تەقه ،نۆ کیلۆ مەتر لەتەق تەقەوە دوورە،
پرســیار/ سەبارەت بە زەوی دەشت و پشت ئاو بەڕووبەر بەبۆچوونت نزیکە چەند دەبێت ؟
وەڵام / نەک نزیکەی چەند دەبێت وەک خۆی پێت دەڵێم، کانی لەلە لەلقی کشتوکاڵی تەق تەق کەرتی( 4)ە، ڕووبەری گشتی بەدۆنم (10117)ە، ڕووبەری شیاو واتە بۆ گەنم و کشتوکاڵ (2643)،ڕووبەری زەویی میری بەدۆنم
زەوی دەشتای واتە حاوی( 1184)، پشتاویش(1138)، وە زەوی تایبەتیش بەدۆنم دەشت ـ حاوی 123دۆنمە یە ،پشتاویش 135دۆنمە،
پرسیار/ مێژووی دروست بوونی گوندی كانی له‌له بۆ کەی دەگەڕێتەوە؟
وەڵام / کانی لەلە گوندێکی زۆر کۆنە پێم وایە لەگوندەکانی دراوسێ لەهەموویان کۆنترە، بۆچوون هەیە بگەڕێتەوە بۆ سەدەی(11 و12)!
پرسیار /ناوی گوندی کانی لەلە لەچیەوە هاتووە ؟
وەڵام/ گوایە تەنها ماڵێک کەمەڕدار بووە هاتوتە شوێنی گوندەکە هەڵیان داوە، لەنزیک ئەو شوێنەی هەڵیان داوە سەرچاوەیەکی ئاو هەبووە، کردویانە بەکانی بۆ خواردنەوە بەکاریان هێناوە، ماڵە مەڕدارەکە کچێکیان هەبووە ناوی لەیلا بووە کانی یەکە و گوندەکە بەناوی ئەو لەیلایە ناونراوە، کانی لەلە ئەسڵا کانی لەیلایە،کانیەکەش تائێســـتا بۆتە سەرچاوەی ئاوی خواردنەوەی گوندەکە.
پرسیار /زمانی ئێمە چ زاراوەیەکە ؟
وەڵام/ ئەوە ڕای خۆمە زمانی ئێمە زمانی ڕەسەنی کوردەواریە زمانی (لوڕ)ە کەقسەی پێ دەکەین لەگەلێ ناوچە قسەی پێ دەکرێ هەر لای خۆمان لەگونده‌كانی (ئۆمەرگومەت، سێگردکان، سێکانی) لە دەڤەری شوان لە گوندی (گوندی ناڕوجە، سمایل بەگی، قولیبەگ) لە( کەلار و کفری و خانەقین ) لەکوردستانی ڕۆژ هەڵات ئەم لەهجەیە هەیە بەڵام لەهەر ناوچە و شوێنێک جیاوازی و گۆڕانکاری تێدا بووە.
لای خۆمان ئەزانن بەم شێوەیە:
( بەیانی چم ئەڕا حاوی چەمەڕەشکە )
( یان سب زوی چم ئەڕا چم کانی لەلە )
( سب زوی چم ئەڕا کێ کوتان کێ کوت هاتیە ئەڕامان )
پرسیار /کانی لەلە پێشتر چەند ماڵ بووە؟ لەئێستادا چەند ماڵە ؟
وەڵام/ لەحەفتاکان 70ماڵ بووە، لە ئێستادا تا ئه‌م كاته (360) ماڵە.
پرسیار/ ئەو ڕێگایە واتە جادەی قیر کەی دروست کراوە ؟
وەڵام/ حکومەتی بەعس لە 1978 ــ 1979 لەتەق تەەوە تاکو دەگاتە هەولێر دروستی کرد، بۆ خزمەتگوازی نەبوو، بەڵکو بەمەبەستی کاری سیاسی وسەربازگە دروستیکرد.
پرسیار/ کانی لەلە یەک بنەماڵە و عەشیرەت بووە ؟
وەڵام/ نەخێر خەڵکی تێدایە لە هۆزی (شوانە، دەربەندی یە، هەمەوەند، گۆران، شێخ بزینی، سورچی) تێدایە.
پرسیار/ ژیان خەڵک چۆن بووە؟ سەرچاوی داهاتی وژیانیان چی بووە ؟
وەڵام/ خەڵک بەشێوەیەکی گشتی بەسادەیی ژیاوە، کاری کشتوکاڵ و ئاژەڵداری و جوتیاری و ڕەزیش پیشەیان بووە تاوه‌كو بژێوی ژیانیان ده‌ربكه‌ن.
پرسیار/ ساڵی چەند خوێندن هاتۆتە گوندی كانی له‌له ؟
وەڵام/ پێم وایە ساڵی 1977ـ 1978 قوتابخانە هاتۆتە کانی لەلە، خوالێخۆش بوو( مامە قادر)خانووی خۆی بەخشیە قوتابخانەكه، یەکەم بەڕێوەبەری قوتابخانەکەش خوالێخۆش بوو (م. ڕەشید ئیلنجاغ)ی بوو،
پرسیار / خه‌ڵكی گوندی كانی له‌له تا چەند هاوکاری شۆڕش بوون ؟
وەڵام / خەڵکمان هەبووە لەساڵی1963 بۆتە پێشمەرگە، ئەوانیش (حاجی رضا و مام چەتۆ و حاجی احمد ) لە لای شەهید د. کتۆر خالید سعید پێشمەرگە بوون، کە باڵی مەکتەبی سیاسی ئەوکات جیابوەوە لەپارتی ئەوانەش لەگەڵ باڵی مەکتەبی سیاسی بوون، خەڵکی تریشمان هەیە لەئه‌یلول پێشمەرگە بووه وەکو (محمد نجم و محمد عبداللە و حمەزیاد عوبێد .....هتد)
پرسیار/ لەشۆڕشی نوێ تا چه‌ند هاوكاری شۆڕش بوون؟
وەڵام/ لەشۆڕشی نوێ ئەوانەی پێشمەرگە بوون ( کاک فیض الله ابراهیم، عبدللە طاهر، لقمان حاجی عزیزی خوالێخۆش بوو، غفور حاجی تۆفیق، نجم لدین حمدامین، فتح للە محمود، صديق كريم) زانیومە ڕێکخستنی نهێنیش هەبووه ئەوانیش (عمر عبدللە، م.مستەفا، هیمداد سوارە، اسماعیل حاجی عزیز، عبدلباسط عمر، محمد اودل، محێ الدین حمدامین .......هتد) ،
لەساڵی 1983یەکەم ئەنجومەنی شۆڕش هەڵبژێردرا ئەم بەڕێزانە بوون (عبدللە طاهر، خوالێخۆشبوو جلیل جمیل، خوالێخۆشبوو رضا صالح، خوالێخۆشبوو محمد نجم، خوالێخۆشبوو احمد تۆفیق ) کانی لەلە لانکی شۆڕش و جێگە و پێگە و حەوانەوەی پێشمەرگە بوو، لەساڵی( 1984 ــ 1985)
بارەگای کەرتی (1)ی شەهید احمد بڕنۆی لێبووە کە کاک مـولود مام قلینجی لێپرسراوی کەرت بوو،
پرسیار/ گوندی كانی له‌له چەند جار لەلایەن حکومەتی بەعسەوە ڕوخێنراوە وسوتێنراوە ؟
وەڵام/ئەوەی من بزانم بیستومە دەڵێن کە حەرس قەومی هات گوندەکە چۆڵکرا، ماڵ و حاڵی خەڵک تاڵانکرا، چەند جاری تر لەلایەن بەعسەوە بە تۆپ و فرۆکە بۆردومانکراوه، خەڵکیش شەهید بووە، لەساڵی 1987ڕۆخێنراوە، وە لەساڵی 1988لە ئەنفال بەتەواوی سوتێنراوە و ڕووخێنراوە، خەڵکیش ئاوارە و دەربەدەربوونه،
پرسیار/ گوندی كانی له‌له چەند شەهید و ئەنفالی هەیە ؟
وەڵام/ کچێک لە حەفتاکان بەبۆردومانی فرۆکە شەهیدبووە پێم وایە هی ماڵی کاکە سوارە
*یەک ژن بەناوی زبێدە محمد احمد ئەنفالە.
*عبدللە صالح لەشەستەکان شەهید بوو ئەوکات باڵی مەکتەبی سیاسی لەپارتی جیابوەوە،
*سه‌ردار عمر لەحەفتاکان شەهیدبووە
* محمد عبدللە لەشۆڕشی ئەیول شەهید بووە
*شێروان مشیر حمید لەپرۆسەی ئازادی که‌رکوک شەهید بووە
*سەرباز اکرم عمر لەشەڕی داعش لە گوندی یەنگیجە شەهیدبووە
پرسیار/ خەڵک لە بەخێوکردنی مەڕو ماڵات و كاری جوتیاری چۆن بووە ؟
وەڵام/ کاکە ئەوەی بیستومە و زانیومە ئەو فەلاحەی جۆی تۆبکردایە نا ئومێد نەدەبوو، بۆ بەخێو کردنی ئاژەڵیش زۆرباش بووە بەتایبەتی بەخێوکردنی بزن، لە گوندی کانی لەلە لە چیاکەی زیاتر لە (9)ئەشکەوتی گەورەی تێدایە ئاژەڵدارەکان لەوەرزی زستان مەڕو ماڵاتیان بەشەو لەو ئەشکەوتانە دەهێشته‌وه،
پرسیار/ ناوی ئەشکەوتەکانی گوندی كانی له‌له چییه ؟
وەڵام/ ئەشکەوتی ( بارانی، زەیتوون، مەدە، هەنجیر زەرد، چاوسور، شێخە، تەنورە، فەتی، جندی).
پرسیار/ چەند چاک و شەخص هەیە له‌گوندی كانی له‌له ؟
وەڵام/ (5)چاک و شەخص هەیە، هەریەکە ناوی جیاواز و تایبەت بەخۆی هەیە ئەوانیش (بخارە، قاژیاغا، جیرجیس، شێخ محمد، یەکێكی تر له‌ناو ئاوایی هەیە، شتێکی تریش هەیە، دارێکە پێ دەڵێن کفر ئەو کەسەی بالوکە لەجەستەی بێت کەسێکی لەجێگەی بالوکاویەکە دەچوو لقێک لەو کفرە بۆی بادەدا بەو مەرجەی ئاوڕ نەداتەوە بۆ دواوە، کەلق بادراوەکە ووشک دەبوو بالوکەکەش ووشکی دەکرد و نەدەما!
پرسیار /چەند سەرچاوەی ئاو و کارێز هەیە له‌گوندی كانی له‌له ؟
وەڵام/ گەرماوە، دوو کارێز لەهەردوو شیو عەلە، کارێزی بغارە، کارێزی خانکە، کارێزی قولەتێن، کارێزی خانەتولان، لەگەڵ بیریک ناو ئاوایی.
پرسیار / ئەی دەشتایی واتە (حاوی) ؟
وەڵام / (5)شوێن حاویمان هەیە (چەمەڕەشکە، چەم حوسێن، حاوی خلیفە، چه‌م کانی لەلە، جەردیس) بەشێکیشی دەکەوێتە سەر ڕووباری کۆیە
پرسیار /هەنێ گۆڕستان هەیە ئەوە چیە ؟
وەڵام /بەڵێ ڕاست: گۆڕستانی گەوەرە، نزیک ئاواییە، گۆڕستانێکی تر هەیە لەپیش ماڵی مام حاجی مولود و کاک محمود بینیومە زیاتر مناڵی لێنێژراوە، هی مردووی ئاواین، بەڵام یەکێكی تر لە هەنارەی چەمەڕەشکە هەیە، یەکێكی تر لە بغارە هەیە
زۆر کۆنە، ئەو دوو گۆڕستانە لە ئاواییەوە دوورن گوماندەکرێت پێشتر ماڵێ لێ بوبێت، گوڕستانی تازەکەش وا دیارە.
پرسیار/ لەدوای ڕاپەڕین كاتێك ئاوەدانکرایەوە چەند ماڵ دەبوو ؟
وەڵام/ ئەگەر هەڵە نەبم زیاتر لە 80ماڵ دەبوو، بەڵام ئێستا 4 ماڵی لێ دەژێت.
پرسیار/ بەنیسبەت خوێندن کەی قوتابخانەی بۆ دانرا ؟
وەڵام /ساڵی1994قوتابخانەی بۆ دانرا، لەساڵی 1998 لەلایەن ڕێکخراوی هابیتات بینایی قوتابخانەی بۆ دروست کرا لەگەڵ خانووی مامۆستا، به‌ڵام له‌ئێستادا قوتابخانەکە دەوامی تیادا ناکرێ.
پرسیار/ لەپڕۆژە خزمەتگوزاریەکانی حکومەتی هەرێم گوندی كانی له‌له چی بۆ کراوە ؟
وەڵام/ بینای قوتابخانەکە دووجار پڕۆژەی ئاوی خواردنەوە سەرکەوتوو نەبوو خەڵک سودی لێ نەبینی، دروستکردنی خانووی نیشتەجێبوون بەپێشینە، گەیاندنی تەوزوی کارەبا، مزگەوتەکەش خەڵکی گوندەکە دروستی کرد.
پرسیار/ چەند پێشمەرگە و کارمەندی وەزارەتی ناخۆ و دام و دەزگا له‌كانی له‌له ده‌ست به‌كارن ؟
وەڵام/ پێم وایە ئەم ڕێژەیەمان هەیە
*52پێشمەرگەمان هەیە هەموویان بەشداریان لەبەرگری خاکی پیرۆزی کوردستانیان کردووە لەشەڕی دژ بە تیرۆرستانی داعش.
*52پۆلیس بەپۆلیس بەرگری فریاکەوتن و ئاگرکوژانەوە و ئەوانی ترەوە هەیە خزمەت دەکەن.
*پێم وایە 3ئەفسەرمانه هەیە ئەوانیش (ڕائد/ جمعە كانی له‌له‌یی، نقیب/ سیروان مشیر، ڕائد/نصرلدين جلال )
*14مفەوەز و کارمەندی ئاسایشمان هەیە خزمەت دەکەن.
*42فەرمانبەر کارگوزارمان هەیە.
*پێم وایە 3پارێزەرمان هەیە
*3 یاریدەری پزیشکیمان هەیە
* 2 ئەندازیارمان هەیە
*14مامۆستامان هەیە
*1 ئەنجومەنی پارێزگامان هەیە
*40دەرچوی زانکۆ و پەیمانگامان هەیە
*2مامۆستای ئاینیمان هەیە
* پێم وایە بە ژن و منداڵەوە نزیکەی20کەس لەدەرەوەی وڵات ده‌ژین.
پرسیاری/ پێم وایە لەڕووی تەباییەوە باشن ؟
وەڵام / زۆر زۆر باشین ،شوکور بۆ خوا هیچ جۆرە کێشەیەک مان لەگەڵ یەکری نیە، لەهەموو مناسەبەکی یەکتر پرسەبێ
یان ئاهەنگ بێ هەربۆنەیه‌ك بێ هەموومان پێکەوە بەشدارین کەس و کار و برای یەکترین.
پرسیار/ لە کۆتایدا وەک كه‌سێكی خه‌ڵكی گوندی کانی لەلە چیت هەیە بیڵێیت ؟
وەڵام / خۆم بە خزمه‌تکاری خەڵکی کانی لەلە بەبێ جیاوازی دەزانم سوپاسی هەموو خەڵکی کانی لەلە دەکەم بەکەس و کار و برای خۆمیان دەزانم، خوای گەورە شیفای نەخۆشەکانمان بدات و لە گوناهی مردووەکانیشمان خۆش بێت، یەک پێشنیارم بۆ خەڵکی گوندەکە ئەوەیە ساڵانە بەناوی ((ڕۆژی کانی لەلە)) ڤیستیڤاڵێک لەسەیرانگای کانی لەلە ڕێک بخەین بیکەینە نەریت بەدیداری بەیەکتری شاد بین، چونکە سەردەم و ژیان وای لێهاتووە هەرماڵێک لەشوێن و شارو گەڕەگێکن ئەگەر بۆ کاری تایبەت یان بۆنەیەک نەبێ یەکتر نابینین، گەنج هەیە خەڵکی کانی لەلە نایناسم، بۆیە پێوستە ڕۆژێک دیاری بکرێت وەک ڕۆژی کانی لەلە نەک وەک هۆزوو وعەشیرەت بۆ ئاشنا بوون بەیەکتر.....
زۆر سوپاس بۆ (هه‌ڵۆ جنگی) بۆ ناردنی ته‌واوی ئه‌م زانیارییانه.
هەموو ماڵپەر و دەزگایەكی ڕاگەیاندن ئازادە لە بڵاوكردنەوەی بابەتەكانی ماڵپەری قەزای تەق تەق، بەمەرجێك ئاماژەی بە سەرچاوەكە بكات!